ქართული ავტობიოგრაფიის წინარე ტრადიცია

ქართული ავტობიოგრაფიის წინარე ტრადიციის შესწავლისას გასათვალისწინებელია ის ფაქტი, რომ კლასიკურ ავტობიოგრაფიულ ტექსტად აღიარებულ „დავითიანამდე“ ჩვენთვის საინტერესო თვალსაზრისით გამოირჩევა როგორც სასულიერო, ისე საერო ლიტერატურა; გურამიშვილის კრებულამდე  ადამიანის შემეცნება/თვითშემეცნების ქრისტიანულ მსოფლმხედველობრივ საფუძვლებსა და ბიბლიურ პარადიგმებს ეყრდნობა  ჰაგიოგრაფიული და ჰიმნოგრაფიული ტექსტები, დავით აღმაშენებლის „გალობანი სინანულისანი“ და ქართველ მეფეთა (არჩილის, თეიმურაზის, ვახტანგის) პოეტური მემკვიდრეობა.

ლიტერატურისმცოდნეობითი თვალსაზრისით, აღნიშნული საკითხი, უპირველეს ყოვლისა, უკავშირდება ბიბლიის ინტერტექსტს, ანუ იმას, თუ რას და როგორ იღებენ შუა საუკუნეების ქართველი მწერლები წმინდა წერილიდან. ინტერტექსტი, როგორც მხატვრული ნაწარმოების საანალიზო ტერმინი, ტექსტთა შორის მიმართებას, დიალოგს გულისხმობს. სხვაგვარად: ინტერტექსტურობა - ესაა ლიტერატურის მეხსიერება (ერთი ტექსტი ინახავს ცოდნას სხვა ტექსტთა შესახებ). ნებისმიერ დონეზე, იქნება ეს ენობრივი თუ სემანტიკური, ყველა მწერალი მხატვრული ტექსტის შექმნისას ითვალისწინებს წინარე გამოცდილებას, თუმცა ინტერტექსტურობა, როგორც ნაწარმოების მხატვრული სტრუქტურის ნაწილი, ამ გამოცდილების თემატიზებას, მარკირებას გულისხმობს. ის შეიძლება გამოვლინდეს ციტატის, პარაფრაზის, მეტონიმიის, სინეკდოქეს, პაროდიის, ირონიის, ჟანრის, მოტივის, ალუზიის, გადაძახილის დონეებზე.

დაკვირვებამ აჩვენა, რომ ჰაგიოგრაფიულ ტექსტებში ბიბლიის ინტერტექსტი, ძირითადად, ციტირების სახით ვლინდება. თავად ციტირება კი ორგვარადაა წარმოდგენილი: ტექსტში წყაროს დასახელებით („მასმიეს პავლეის მოციქულისაგან“, „ვითარცა თქვა სოლომონ“...) და დაუსახელებლად („ვინ განაბნია გლახაკთათვის, შეიკრიბა, და რომელმან წარიწყმიდოს თავი თვისი, მან პოოს იგი, რომელმან ადიდა იგი“...). ამ უკანასკნელ შემთხვევაში, როცა პერონაჟი დამოწმების გარეშე მეტყველებს ბიბლიური ფრაზებით, ცხადია, ხაზი ესმება ბიბლიურ სამყაროსთან სიახლოვეს: პერსონაჟისა და იმ აუდიტორიისთვის, რომლისთვისაც განკუთვნილია მოთხრობილი ამბავი, იმდენად ახლობელია სამყაროს ბიბლიური ხედვა, რომ მას არ სჭირდება საგანგებო ხაზგასმა და შესაბამისად, ჰაგიოგრაფი წყაროს მითითების/ციტატის ბრჭყალებში ჩასმის აუცილებლობას ვერ ხედავს. პირველი შემთხვევა კი ავტორიტეტზე დაფუძნებული აზროვნების გამომხატველია. საბოლოოდ, ჰაგიოგრაფიაში ბიბლია არა ისტორიული ნარატივი, რამედ იდეოლოგიური ეპისტემეა.

ჰიმნოგრაფიულ ტექსტებში ბიბლიის ინტერტექსტი სხვადასხვა დონეზე იკითხება.[1] კვლევის ამ ეტაპზე შეიძლება ითქვას, რომ ბიბლიის ინტერტექსტურობა, უპირველეს ყოვლისა, სიმბოლოთა სისტემის სახით იკითხება (ეს ჩანს ჯერ კიდევ „აბოს წამების“ ბოლო თავში, რომელიც ქართული ჰიმნოგრაფიის დასაწყისად მიიჩნევა). ჟანრობრივი მოცემულობიდან გამომდინარე, ცალკეული მხატვრული სახეები (სიმბოლოები), უნებრივია, წყაროების მითითების გარეშეა წარმოდგენილი; ასევე თვალსაჩინოდ პრიმატულია სახარებისეულ პასაჟთა რემინისცენციები (ეს მოტივი შემდეგ საგანგებო დამუშავების საგანი ხდება დავით გურამიშვილისთვის, რომელიც, მაგალითად, ჯვარცმის ამბავს რამდენჯერმე, სხვადასხვა პერსპექტივიდან, აღწერს). აქვე უნდა აღინიშნოს ერთი მთავარი მახასიათებელიც: იქ, სადაც ჰიმნოგრაფი წერს „მეს“, იგულისხმება არა კონკრეტული პიროვნება, არამედ - დაცემული ადამიანი (ამდენად, თანამედროვე სამეცნიერო ტერმინოლოგიის მიხედვით, საქმე არ გვაქვს „ავტობიოგრაფიულ ფაქტთან“).

რაც შეეხება დავით აღმაშენებლის საგალობელს,[2] ის, ერთგვარად, საწყის ეტაპს ქმნის ქართული ავტობიოგრაფიული ჟანრის ფორმირების ისტორიაში. „გალობანი სინანულისანი“ უკვე არა ზოგადად დაცემული ადამიანის, არამედ - ცოდვილი მეფის აღსარებას წარმოადგენს, თუმცა, აქ ლირიკული გმირის ისტორია იკითხება არა ცხოვრებისეული დეტალების გადმოცემით, არამედ - ბიბლიური და ჰიმნოგრაფიული სახე-სიმბოლოების/ტოპოსების მიხედვით.

ცხოვრებისეული მოვლენები მხატვრული განსახოვნების საგნად ქცეულია მეფე-პოეტთა პოეზიაში, მაგრამ, რ. ბარამიძის მართებული შენიშვნით, ქართული ლიტერატურის ისტორიაში საკუთარი ცხოვრება პირველად დავით გურამიშვილმა აქცია შემოქმედების მთავარ საგნად. მანამდელ ტექსტებში (არჩილის, თეიმურაზის პოეზიაში), მართალია, აისახა პიროვნული (განსაკუთრებით - ეროვნული) დრამატულ-ტრაგიკული მოვლენები, მაგრამ ამას არ მიუღია სისტემური სახე, არ ჩამოყალიბებულა პროექტად (სწორედ პროექტად გვევლინება „დავითიანი“). ამ მეფე-პოეტებთან „მე“ საკუთრივ ინდივიდუალური მოცემულობაა, მაგრამ ფრაგმენტული ხასიათისაა და მხოლოდ დავით გურამიშვილთან გვხვდება  მისი ჩამოყალიბებული კონცეფცია.

ამ ექსკურსის საფუძველია შემდეგი მეთოდოლოგიური წანამძღვარი: ნებისმიერ ტექსტს აქვს პარადიგმატული და სინტაგმატური პლანი. პარადიგმატული პლანი გულისხმობს იმას, რომ მწერალი წინარე ტრადიციიდან იღებს განსახოვნების ხერხებს, ჟანრობრივ მოდელებს, მოტივებს, ისტორიისა და პიროვნების ბიოგრაფიის კონცეპტებს. ახალი ტექსტის ფარგლებში კი კულტურული ტრადიციის ეს ელემენტები გარკვეული პრინციპით ჯგუფდება, რაც სინტაგმატურ პლანს ქმნის.

დავით გურამიშვილის პოეტური კრებულის საფუძვლიანად შესწავლისათვის გასათვალისწინებელია სწორედ არსებული წინარე ლიტერატურული ტრადიცია, ის ძირითადი კონცეპტები, რომლებიც ქართულმა ლიტერატურამ „დავითიანამდე“ შეიმუშავა (ამ თვალსაზრისით, განსაკუთრებით ღირებულია ბიბლიის ინტერტექსტურობის, მხატვრულ სახეთა სისტემის, „მეს“ კონცეფციის შუასაუკუნეობრივი მოდელისა და ლექსწყობის საკითხები).

---

[1]ქართული ჰიმნოგრაფიის ისტორია, პოეტიკა, ცალკეულ ავტორთა შემოქმედება, სტილი, ლექსწყობისა და მასთან დაკავშირებული სხვა მნიშვნელოვანი საკითხები მე-20 საუკუნის დასაწყისიდან ქართველ მეცნიერთა შესწავლის საგანს წარმოადგენს (ამ თვალსაზრისით, განსაკუთრებით აღსანიშნავია კ. კეკელიძის, პ. ინგოროყვას, ლ. გრიგოლაშვილის, ნ. სულავას, ნ. ნაკუდაშვილის, ლ. ხაჩიძის... შრომები), თუმცა, საკუთრივ ინტერტექსტის საკითხს საგნგებო ყურადღება არ მიქცევია.

[2]დასახელებული ტექსტი მრავალმხრივ და საფუძვლიანადაა შესწავლილი (იხ. ლ. გრიგოლაშვილი, „დავით აღმაშენებლის <<გალობანი სინანულისანი>>“, თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბილისი, 2005).